[Taner]

Mîkâîl kelimesi altı şekilde okunmuştur:

1) Mîkâyîl. Bu Nâfi'in kıraatidir.

2) Mîkâîl. Bu Hamza kıraatidir.

3) Mîkâl. Hicazlıların şivesidir. Aynı zamanda bu Ebû Amr ve Âsım'dan nakledilmiştir.

4) Mîkeîl. Bu, İbn Muhaysın'ın kıraatidir.

5) Mîkâyyîl. Bu da ondan gelen farklı rivâyetler ile birlikte el-Ameş'in rivâyetidir.

6) Mîkâel. Bu da Arapça olmayan bir isim olduğundan dolayı munsarıf değildir. İbn Abbâs'ın zikrettiğine göre Cebr, Mîkâ ve İsrâ kelimeleri Arapça olmayan bir dilde, “kul ve köle” [abd ve memluk] anlamındadır; îl ise “Allah'ın adı”dır. O bakımdan Ebû Bekr es-Sıddîk'ın (r.a), Müseylime'nin secili sözlerini işitince, “Bu îl'den (yani, Allah'tan) gelmeyen bir sözdür” demesi de bu türdendir. Kur’ân-ı Kerîm'de de bu kelimenin iki ayrı tefsirinden birisine göre şu buyrukta bu anlama geldiği söylenmektedir: Onlar bir mü’min hakkında ne bir îl ve ne de bir ahde riâyet etmezler (Tevbe/10). Burada yer alan îl kelimesinin açıklaması ile ilgili iki görüşten birisine göre îl, “Allah”tır; yani, “onlar hiçbir mü’min hakkında Allah'ın öngördüğü hakk ve hukuku gözetmezler” demektir. İleride buna dair açıklamalar [Tevbe/8, 10'da] gelecektir.

el-Maverdî der ki: “Cibrîl ve Mikâl iki ayrı isimdir. Onlardan birincisi ‘abdullah’ [Allah'ın kulu], ikincisi ‘ubeydullah’ [Allah'ın kulcağızı] anlamındadır. Çünkü îl ‘Allah’, cebr de ‘kul’ demektir. Mîkâ ise, ‘kulcağız’ anlamındadır. Sanki cibrîl ‘abdullah’, mîkâîl de ‘ubeydullah’ anlamını ihtiva eder. Bu İbn Abbâs'ın görüşüdür. Müfessirler arasında ona bu konuda muhalefet eden kimse de yoktur.”

Derim ki: Bazı müfessirler İsrâfîl'in ‘abdurrahmân’ anlamına geldiğini de söylerler. en-Nehhâs ise şöyle demektedir: “Cebr kelimesini ‘kul’ [abd], îl kelimesini de ‘Allah’ diye açıklayan kimsenin, ‘Bu Cebruîl'dir, Cebraîl'i gördüm, Cebrîl'e uğradım’ demesi gerekir. Ancak böyle bir şey denilmediği için burada bu ifadenin, Cebrâîl'in adı olduğu ortaya çıkar.”

Başkaları ise şöyle demektedir: “Eğer onların [müfessirlerin] dedikleri gibi (verdikleri anlam doğru) olsaydı, bu kelimenin munsarıf olması gerekirdi. Munsarıf oluşunun terk edilmesi, bunun muzaf olmayan tek kelimeden meydana gelmiş bir isim olduğunu gösterir.” Abdulğanî el-Hafîz, Eflet b. Halife'den –ki bu Hassan'ın babası Fuleyt el-Âmirî'dir– o da Cesre bt. Decâce'den o Âişe'den (r.anha), Rasûlullah'ın (s.a) şöyle dediği rivâyet edilmiştir: “Cibrîl'in, Mîkâîl'in ve İsrâfîl'in Rabbi olan Allahım! Cehennem ateşinin sıcağından ve kabir azabından sana sığınırım.”[60]

BİZİM TAHLİLİMİZ

İlk Mushaflarda, ميكال [mîkâle] şeklinde yer alan bu sözcük, Arap diline İbrânice'den geçmiştir. Bunun, “Cibrîl” sözcüğü gibi, ميك[mîk] ve ئيل[îl] sözcüklerinden oluşmuş bir bileşik isim olması da söz konusu değildir. Zira Arapça'da م و ك[m-v-k] ve م ي ك [m-y-k] harflerinden oluşmuş kök sözcük yoktur. Sözcüğün ك ي ل[k-y-l], و ك ل[v-k-l] ve م ك ل [m-k-l] sözcüklerinden türediği de, hem kalıbı, hem de Mushafta “belgisiz” olarak yazılı olması nedeniyle iddia edilemez. Ayrıca, bu sözcüklerin anlamının konuyla ilgisi yoktur.

Kehf ve Enbiyâ sûrelerinde de, “Ye’cuc” ve “Me’cuc” kelimelerinin Arapça olmadığı, İbrânice'deki anlamının dikkate alınması gerektiği kanaatini belirtmiş ve sözcükleri buna göre değerlendirmiştik.

Burada ميكال[mîkâl] sözcüğünü, İbrânilerin anlayışı doğrultusunda anlamaya çalışacağız:

“O zaman senin halkını koruyan büyük önder Mîkâel görünecek. Ulusun oluşumundan beri hiç görülmemiş bir sıkıntı dönemi olacak. Bu dönemde halkın –adı kitapta yazılı olanlar– kurtulacak. Yeryüzü toprağında uyuyanların bir çoğu uyanacak: Kimisi sonsuz yaşama, kimisi utanca ve sonsuz iğrençliğe gönderilecek. Bilgeler gökkubbe gibi, bir çoklarını doğruluğa döndürenler yıldızlar gibi sonsuza dek parlayacaklar. Ama sen, ey Daniel, son gelinceye dek bu sözleri sakla, kitabı mühürle. Bir çokları orada burada dolaşacak, bilgi artacak.” Ben Daniel baktım, biri ırmağın bu kıyısında, diğeri öbür kıyısında duran başka iki varlık gördüm. İçlerinden biri, ırmağın suları üzerinde duran keten giysili adama, “Bu şaşırtıcı olayların son bulması ne kadar zaman alacak?” diye sordu. Irmağın suları üzerinde duran keten giysili adamın sağ ve sol elini göğe kaldırarak sonsuza dek Diri Olan'ın adıyla and içip, “Bir vakit, vakitler ve yarım vakit olacak” dediğini duydum, “kutsal halkın gücü tümüyle kırılınca, bütün bu olaylar son bulacak.” Adamın söylediklerini duydumsa da anlamadım. Bunun için sordum:

-- Ey efendim! Bunların sonu ne olacak?

Şöyle yanıtladı:

-- Sen git, Daniel. Bu sözler, son gelinceye dek saklanıp mühürlenecek. Bir çokları kendilerini arıtıp temizlenecek, lekesiz duruma gelecek, ama kötüler kötülük etmeyi sürdürecek. Kötülerin hiç biri anlamayacak, bilgeler anlayacak. “Günlük sununun kaldırılıp yıkıcı iğrenç şeyin konduğu zamandan başlayarak 1.290 gün geçecek. Bekleyip 1.335 güne ulaşana ne mutlu! Sana gelince, ey Daniel, son gelinceye dek yoluna devam et. Rahatına kavuşacak ve günlerin sonunda payına düşen mirası almak için uyanacaksın.[61]

DANİEL'İN DİCLE IRMAĞI'NDA GÖRDÜĞÜ GÖRÜM

Pers Kralı Koreş'in krallığının 3. yılında Belteşassar diye çağrılan Daniel'e bir giz açıklandı. Büyük bir savaşla ilgili olan bu giz gerçekti. Daniel görümde kendisine açıklanan gizi anladı. O sırada ben Daniel üç haftadır yas tutuyordum. Üç hafta dolana dek ağzıma ne güzel bir yiyecek ya da et koydum, ne şarap içtim, ne de yağ süründüm. Birinci ayın 24. günü, Büyük Irmak'ın, yani Dicle'nin kıyısındayken, gözlerimi kaldırıp bakınca keten giysi giyinmiş, beline Ufaz altınından kemer kuşanmış bir adam gördüm. Bedeni sarı yakut gibiydi. Yüzü şimşek gibi parlıyordu. Gözleri alevli meşalelere benziyordu. Kollarıyla bacakları cilalı tunç gibi parlıyor, sesi büyük bir kalabalığın çıkardığı gürültüyü andırıyordu. Görümü yalnız ben Daniel gördüm. Yanımdakiler görmediler, ama dehşete düşerek gizlenmek için kaçtılar. Böylece ben yalnız kaldım. Bu büyük görümü seyrederken gücüm tükendi, benzim büsbütün soldu, kendimi toparlayamadım. Sonra adamın sesini duyunca yüzüstü yere düşüp derin bir uykuya daldım. Derken bir el dokundu, titredim; beni dizlerimle ellerimin üzerine kaldırdı. Bana, “Ey Daniel! Sen ki çok sevilen birisin!” dedi, “Ayağa kalk ve söyleyeceklerime iyi kulak ver. Çünkü sana gönderildim.” O bunları söyler söylemez titreyerek ayağa kalktım. “Korkma, ey Daniel!” diye devam etti, “Anlayışa erişmeye ve kendini Tanrı'nın önünde alçaltmaya karar verdiğin gün duan işitildi. İşte bu yüzden geldim. Pers krallığının önderi 21 gün bana karşı durdu. Sonra baş önderlerden Mikael bana yardıma geldi, çünkü orada, Pers krallarının yanında alıkonulmuştum. Son dönemde halkının başına neler geleceğini sana açıklamak için geldim şimdi, çünkü bu görüm gelecekle ilgilidir.” O bunları söyleyince, suskun suskun yere baktım. Derken İnsanoğlu'na benzeyen biri dudaklarıma dokundu. Ben de ağzımı açıp konuşmaya başladım. Karşımda durana, “Ey efendim! Bu görüm yüzünden acı çekiyorum, kendimi toparlayamıyorum” dedim, “ben kulun nasıl seninle konuşayım? Gücüm tükendi, soluğum kesildi.” İnsana benzeyen varlık yine dokunup beni güçlendirdi. “Ey çok sevilen adam, korkma!” dedi, “Esenlik olsun sana! Güçlü ol! Evet, güçlü ol!” O benimle konuşunca güçlendim. “Konuşmanı sürdür, efendim, çünkü bana güç verdin” dedim. Bunun üzerine, “Sana neden geldiğimi biliyor musun?” dedi, “Çok yakında dönüp Pers önderiyle savaşacağım. Ben gidince Grek önderi gelecek. Ama önce Gerçek Kitap'ta neler yazıldığını sana bildireceğim. Onlara karşı önderiniz Mîkâel dışında bana yardım eden kimse yok.”[62]

Bütün bunları bildiğiniz hâlde, size hatırlatmak isterim ki, Rabb Kendi halkını önce Mısır diyarından kurtardı, ama iman etmeyenleri daha sonra mahvetti. Yetkilerinin sınırı içinde kalmayıp kendilerine ayrılan yeri terk etmiş olan melekleri, büyük yargı günü için çözülmez bağlarla bağlayarak karanlığa hapsetti. Sodom, Gomora ve çevrelerindeki kentler de bunlara benzer şekilde kendilerini cinsel ahlâksızlığa ve sapıklığa teslim ettiler. Sonsuza dek ateşte yanma cezasını çekmekte olan bu kentler ders alınacak birer örnektir. Buna rağmen, aranıza sızan bu kişiler aynı şekilde hülyalara dalıp öz bedenlerini kirletiyorlar. Rabbin yetkisini hiçe sayıyor, yüce varlıklara dil uzatıyorlar. Oysa baş melek Mîkâîl bile, Mûsâ'nın cesedi konusunda İblis'le çekişip tartışırken, dil uzatarak onu yargılamaya kalkışmadı. Ancak, “Seni Rabb azarlasın” dedi. Ama bu kişiler anlamadıkları her şeye dil uzatıyorlar. Öte yandan, mantıktan yoksun hayvanlar gibi içgüdüleriyle anladıkları ne varsa, onları yıkıma götürüyor. Vay bunların hâline! Çünkü Kâbil'in yolundan gittiler. Kazanç için kendilerini Belam'ınkine benzer bir yanılgıya kaptırdılar. Korah'ınkine benzer bir isyanda mahvoldular. Sevgi şölenlerinizde sizinle birlikte pervasızca yiyip içen bu kişiler, birer kara lekedir. Yalnız kendilerini besleyen çobanlardır. Rüzgârın sürüklediği yağmursuz bulutlara, iki kez ölmüş, kökten sökülmüş, sonbaharın meyvesiz ağaçlarına benzerler. Köpüğünü savuran denizin vahşi dalgaları gibi, ayıplarını etrafa savururlar. Serseri yıldızlar gibidirler. Onları sonsuza dek sürecek koyu karanlık bekliyor.[63]

Gökte savaş oldu. Mîkâîl ve melekleri ejderhaya karşı savaştılar. Ejderha kendi melekleriyle birlikte karşı koydu, ama gücü yetmedi. Bu yüzden gökteki yerlerini yitirdiler. Büyük ejderha, İblis ya da Şeytân diye adlandırılan ve tüm dünyayı saptıran o eski yılan, melekleriyle birlikte yeryüzüne atıldı.[64]

Kısaca özetlersek İbrânî anlayışında, mîkâl/mikâîl, “büyük reis”, “İsrâîloğulları'nın hâmisi, İsrâîloğulları'nı, Perslere ve Yunanlılara karşı koruyan”dır.

Âyette, Kim ki, Allah'a, meleklerine, elçilerine, cibrîl'e, mîkâl'e düşman olursa… buyurularak, geçmiştekilere değil yaşayanlara hitap edildiğine göre, “Mîkâl”in, İsrâîloğulları'nın binlerce sene evvelki Mîkâl'i olması mümkün değildir. Zira, binlerce sene evvele düşmanlık etmenin bir anlamı olmadığı gibi, Kur’ân'ın böyle bir mantığı söz konusu etmesi de mümkün değildir. O nedenle, yeni bir “büyük reis”, yeni bir “hâmi” tesbit etmek zorundayız. Öyleyse kim olabilir bu hâmi, bu büyük reis?

Hiç kuşkusuz, içinizden size, sıkıntıya uğramanız kendisine ağır gelen, size düşkün, sadece inananlara çok sevecen ve çok merhametli bir elçi gelmiştir. (Tevbe/128)

Ve her nereden çıkarsan hemen yüzünü Mescid-i Harâm tarafına çevir. Ve siz, her nerede olsanız, insanlardan, –onlardan zulmeden kimseler hariç– sizin aleyhinizde bir delil olmaması için, Benim size, içinizden, size âyetlerimizi okuyan, sizi arındıran, size kitabı ve hikmeti [zulüm ve fesadı engellemek için konulmuş kanun, düstur ve ilkeleri] öğreten ve size bilmediğiniz şeyleri öğreten bir elçi göndermemiz gibi, size olan nimetimi tamamlamam için ve doğru yolu bulabilmeniz için hemen yüzünüzü onun tarafına çevirin. Artık onlara haşyet duymayın, Bana haşyet duyun. (Bakara/150-151)

Andolsun ki Allah, mü’minlere kendilerinden, onlara Kendi âyetlerini okuyan, onları arındıran ve onlara kitap ve hikmeti [zulüm ve fesadı engellemek için konulmuş kanun, düstur ve ilkeleri] öğreten bir peygamber göndermekle büyük bir iyilikte bulunmuştur. Oysa onlar, daha önce apaçık bir sapıklık içinde idiler. (Âl-i İmrân/164)

Burada 91. âyete tekrar göz atalım: Ve onlara, “Allah'ın indirdiğine iman edin” denildiği zaman, onlar, “Biz, kendimize indirilene iman ederiz” dediler. Ve onlar, o [Allah'ın indirdiği], kendilerinin beraberindekileri doğrulayan bir hakk olmasına rağmen, ondan [kendilerine indirilenlerden] ötesini inkâr ediyorlar. De ki: “Peki eğer mü’minler idiyseniz niçin daha önce Allah'ın peygamberlerini öldürüyorsunuz?”

Artık rahatlıkla burada zikredilen cibrîl ve mîkâl'in, İbrânilerin Cibrîl ve Mîkâl'i ile ilgisinin olmadığını, cibrîl'in,“Kur’ân”, mîkâl'in de –tıpkı Zülkarneyn'in “Rasûlullah Muhammed” olduğu gibi– “Rasûlullah Muhammed” olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca mîkâl'e yakıştırılan “abdullah, ubeydullah” manalarını kabul etsek bile, bununla “Rasûlullah Muhammed” kasdedilmiş olur. Çünkü Kur’ân'da abdullah ile “Rasûlullah Muhammed” kasdedilir, ki bu, A‘lâ, Cinn ve İsrâ sûrelerinde görülebilir.

NOT:

97. âyette yer alan, بإذن اللّه[bi-iznillâhi] ifadesi, genellikle “Allah'ın izni/müsaadesi/verdiği özgürlük ile” şeklinde çevirilir ki bu, izn sözcüğünün Türkçe'deki anlamıyla düşünülmesinden kaynaklanmaktadır. Hâlbuki Türkçe'deki “izin” ile Arapça'daki “izn” aynı değildir. Zira, إذن[izn], “bilgi/bilmek” demek olup أذِن [ezine/bildi], أئذنن [e’ezene/bildirdi] diye çekim yapılır.[65]

İzn sözcüğü gerçek anlamına alındığında bi-iznillâhi ifadesi, “Allah'ın bilgisi sebebiyle, Allah'ın bilgisine göre” anlamına gelir, ki bu, şu âyetlerde de görülebilir:

İnsanlar tek bir ümmet idi. Sonra Allah, müjdeciler ve uyarıcılar olmak üzere peygamberler gönderdi ve ihtilaf ettikler konularda insanlar arasında hükmetsinler diye onların beraberinde hakk ile kitap indirdi. Ve sırf o kitap verilenler, kendilerine bunca deliller geldikten sonra aralarındaki azgınlık yüzünden anlaşmazlığa düştüler. Bunun üzerine Allah, Kendi bilgisi gereği, iman edenlere, onların hakkında anlaşmazlığa düştükleri hakka, kılavuz oldu. Ve Allah, dilediği kimseyi/dileyen kimseyi dosdoğru yola kılavuzlar. (Bakara/213)

Müşrik kadınları, iman edinceye kadar nikâhlamayın. İman etmiş bir câriye –sizin çok hoşunuza gitmiş olsa da– müşrik bir kadından daha hayırlıdır. Müşrik erkekleri de iman edinceye kadar nikâhlamayın; iman etmiş bir erkek köle –sizin çok hoşunuza gitmiş olsa da– müşrik bir erkekten daha hayırlıdır. Onlar ateşe çağırırlar, Allah ise Kendi bilgisi ile cennete ve mağfirete çağırır. O, öğüt alıp düşünürler diye insanlara âyetlerini açıklar. (Bakara/221)

Allah onunla [kitabla] Kendi rızasına uyanları selâmet yollarına kılavuzlar. Onları Kendi bilgisi ile karanlıklardan aydınlığa çıkarır ve onları dosdoğru yola kılavuzlar. (Mâide/16)

99. Ve andolsun ki Biz, sana açık açık âyetler indirdik. Bunları da fâsıklardan başkası inkâr etmez.

100. Onlar [fâsıklar], ne zaman bir ahd üzerine antlaşma yapsalar, onlardan bir grup onu atıvermedi mi? Aslında onların çoğu iman etmiyorlar.

101. Ve ne zaman Allah tarafından onlara, yanlarındaki kitabı tasdik edici bir elçi geldi, daha önce kendilerine kitap verilen kimselerden bir grup, sanki bilmezlermiş gibi Allah'ın kitabını sırtlarının arkasına attılar.

Bu âyetlerde, Yahûdilere uyarı sadedinde Rasûlullah'a hitap edilerek onların durumları bildirilmekte ve düşüncesizce davranmaları sebebiyle onlar kınanmakta; kendilerine gelen apaçık kitabı/Kur’ân'ı inkâr etmekle, yaptıkları antlaşmaları bozmakla suçlanıp fâsıklıkla itham edilmektedirler. Ayrıca, kendi kitaplarını tasdik eden bir Elçi'yi, içlerinden bir grubun görmezden gelerek kitabı sırtlarının arkasına attıkları da bildirilmektedir.

Bu âyetler ya bir sual-i mukaddere cevaptır ya da Rasûlullah ile Yahûdiler arasında geçmiş bir olay nedeni ile inmiştir.

Klasik kaynaklarda bu âyetlerin nüzûl sebebi hakkında şöyle denilmektedir:

Bu, İbn Suriya'ya verilen cevaptır. O Rasûlullah'a (s.a), “Yâ Muhammed! Sen bize bildiğimiz bir şey getirmedin. Allah sana apaçık bir âyet [mucize] indirmedi ki o âyet sebebiyle biz de sana uyalım” deyince Yüce Allah bu âyet-i kerîmeyi inzâl buyurdu. Bunu Taberî nakletmektedir.[66]

Bu paragrafta konu edilen ahidler, Rasûlullah ile Medîneli Yahûdiler arasında yapılan ve Yahûdiler tarafından bozulan ahidlerdir; Kurayza ve Nadîroğulları'nın yaptıkları gibi. Bu ahdin bozulmasına başka sûrede de değinilmiştir:

Şüphesiz, Allah katında canlıların en kötüsü, kendileriyle antlaşma yaptığın hâlde her defasında antlaşmalarını bozan ve takvâlı davranmayan kimselerdir. Artık onlar inanmazlar. (Enfâl/55-56)

102. Ve onlar [kendilerine kitap verilenler], Süleymân mülküne dair şeytânların okuyup durdukları şeylere uydular. Hâlbuki Süleymân kâfir değildi. Ama o şeytânlar kâfir idiler; insanlara sihri ve Bâbil'de iki meleğe/iki krala; Hârût ve Mârût'a indirileni öğretiyorlardı. Hâlbuki o ikisi [Hârût ve Mârût], “Biz fitneyiz, sakın kâfir olma!” demedikçe hiç kimseye hiçbir şey öğretmezlerdi. Sonra onlar [herkes], o ikisinden erkekle eşinin arasını açan şeyleri öğreniyorlardı. –Ne var ki, onlar onunla Allah'ın izni olmadan hiç kimseye zarar veremezler.– Onlar [herkes], kendilerine zarar vereni, yarar vermeyeni öğreniyorlardı. Andolsun ki, onu satın alanın âhirette hiçbir nasibi olmayacağını da kesinlikle biliyorlardı. Ve o, benliklerini karşılığında sattıkları o şey, ne çirkin bir şeydi! Keşke biliyor olsalardı!

103. Ve onlar eğer inansalardı ve takvâlı olsalardı, kesinlikle Allah'tan bir ödül, daha iyi olacaktı. Keşke biliyor olsalardı!

Bu âyetlerde yine kendilerine kitap verilenler [Yahûdiler] kınanmakta, Peygamber'i bırakıp kâfirlere uymakla suçlanmaktadırlar. Bu paragrafı anlayabilmek için târihin ve şu soruların cevaplarının bilinmesi gerekir:

Burada zikri geçen şeytânların kimler olduğu hususunda daha evvel şu bilgileri vermiştik:

SÜLEYMÂN PEYGAMBERİN EMRİNDEKİ ŞEYTÂNLAR/CİNNLER

Bu konu Sâd ve Cinn sûrelerinde ele alınmış ve detaylı olarak açıklanmıştı. Bu nedenle burada kısa bir hatırlatma yapmakla yetineceğiz.

Burada konu edilen cinnler halk kültüründeki cinnler değil, Süleymân peygamberin babası Dâvûd peygamberin hünerli zanaatkâr adamları ve onlara ustabaşlık yapan Sur kralının gönderdiği Huram baba ve emrindeki hünerli kişilerdir.

Süleymân peygamberin emrindeki şeytânlar hakkında düzülen efsanelerin tümü, âyetteki şeytânlar ifadesinin, halk kültürüne yerleşmiş hayalî yaratıklar olarak kabulüne dayanmaktadır. Oysa Kur’ân'daki şeytân ile halk kültüründeki “şeytân” arasında hiçbir alâka yoktur.

Tekvîr ve Nâs sûrelerinin tahlilinde “şeytân” konusuna da değinilmiş ve bazı bilgiler verilmiş; şeytân'ın sözlük anlamının, “hakktan uzak olan” demek olduğu; bir kavram olarak şeytân'ın ise “hakka ve akla aykırı hareket eden her türlü kişi, güç ve kurumun ortak ve karakteristik adı” olduğu belirtilmişti. Süleymân peygamber kıssasında sözü edilen şeytânlar da, bu tip şeytânlardır. Yani, Süleymân peygamber hakkında sürekli gerçek dışı sözler söyleyip iftiralar yayan ve o'nun aleyhinde plânlar kuran kişilerdir.

Cinn olarak nitelenen bu varlıkların kimler olduğu hususunda doğru bir tahlil yapılabilmesi için öncelikle “dinler târihi” bilgisine ihtiyaç vardır. Babası Dâvûd peygamberden sonra o'nun mirasçısı olarak ülkesinin hükümdarı olan Süleymân peygamber, Ya‘kûb peygamberin soyundan gelen bir Benî İsrâîl peygamberidir. Bu nedenle hem Müslümanların hem de Ehl-i Kitab'ın [Yahûdi ve Hristiyanların] inandığı ve değer verdiği bir kişidir. Süleymân peygamberle ilgili haberler Ehl-i Kitap'ta da mevcuttur. Eldeki Tevrât'ın muharref [bozulmuş] olması sebebiyle dinî bir kaynak olarak dikkate alınması mümkün değilse de, târihî bir kaynak olarak ele alınmasında hiçbir sakınca yoktur. Çünkü yazılı dinî metinler de târihin temel kaynakları arasındadır. Nitekim Ana Britannica ansiklopedisi de, Süleymân peygamberle ilgili olarak verdiği bilgiler için Eski Ahit'i kaynak olarak göstermiştir:

Süleymân'ın yaşamına dair bilgilerin hemen tamamı Eski Ahit'e dayanır. Kitab-ı Mukaddes'te, Süleymân peygamberin hizmetinde olan cinnler'in, babası Dâvûd peygamberin hünerli zanaatkâr adamları ile onlara ustabaşılık yapan Sur kralının gönderdiği Huram Baba ve emrindeki hünerli zanaatkârlar olduğu bildirilir. Süleymân peygamberin emrindeki şeytân nitelikli cinnler'in, “hünerli zanaatkârlar” olduğunu bildiren Kur’ân âyetleri ile, bir târihî kaynak olarak değerlendirdiğimiz Tevrât'ın verdiği bilgiler bu konuda aynıdır. Zaten Ehl-i Kitap da Kur’ân'ın bu âyetlerine itiraz etmemiştir. Bütün bunlar, Süleymân'a hizmet eden cinnleri, halk kültüründeki hayalî cinnler olarak açıklayanların hiçbir kaynak ve dayanaklarının olmadığını göstermektedir.

Süleymân peygamber hakkında yalan ve iftira kampanyaları düzenleyen, o'ndan kurtulmak ve iktidarını devirmek için ellerinden gelen her şeyi yapan şeytân nitelikli cinnler, bu “hünerli ama zoraki çalışan zanaatkârlar”dır. Süleymân peygamber, bu durumun bilincinde olarak onlardan zoraki de olsa yararlanmayı sonuna kadar sürdürmüştür.

Konunun detayları için, bu konunun ele alındığı bölümlere bakılabilir.[67]

Süleymân'ın kâfir olduğuna dair ortalıkta dolaşan dedikodu nedir?

Yahûdilerin, Süleymân peygamberin emrinde çalışan insan şeytânlarına uyarak o'na küfr isnat ettiklerinin kanıtı, Kitab-ı Mukaddes'te bulunmaktadır:

Kral Süleymân Firavun'un kızının yanısıra Moavlı, Ammonlu, Edomlu, Saydalı ve Hititli bir çok yabancı kadın sevdi. Bu kadınlar Rabbin İsrâîl halkına, “Ne siz onların arasına girin, ne de onlar sizin aranıza girsinler; çünkü onlar kesinlikle sizi kendi ilâhlarının ardınca yürümek üzere saptıracaklardır” dediği uluslardandı. Buna karşın, Süleymân onlara sevgiyle bağlandı. Süleymân'ın kral kızlarından 700 karısı ve 300 câriyesi vardı. Karıları o'nu yolundan saptırdılar. Süleymân yaşlandıkça, karıları o'nu başka ilâhların ardınca yürümek üzere saptırdılar. Böylece Süleymân bütün yüreğini Tanrısı Rabbe adayan babası Dâvûd gibi yaşamadı. Saydalıların tanrıçası Aştoret'e ve Ammonluların iğrenç ilâhı Molek'e taptı. Böylece Rabbin gözünde kötü olanı yaptı, Rabbin yolunda yürüyen babası Dâvûd gibi tam anlamıyla Rabbi izlemedi. Yeruşalim'in doğusundaki tepede Moavlıların iğrenç ilâhı Kemoş'a ve Ammonluların iğrenç ilâhı Molek'e tapmak için bir yer yaptırdı. İlâhlarına buhur yakıp kurban kesen bütün yabancı karıları için de aynı şeyleri yaptı. İsrâîl'in Tanrısı Rabb, kendisine iki kez görünüp, “Başka ilâhlara tapma!” demesine karşın, Süleymân Rabbin yolundan saptı ve O'nun buyruğuna uymadı. Bu yüzden Rabb Süleymân'a öfkelenerek, “Seninle yaptığım antlaşmaya ve kurallarıma bilerek uymadığın için krallığı elinden alacağım ve görevlilerinden birine vereceğim” dedi, “ancak baban Dâvûd'un hatırı için, bunu senin yaşadığın sürede değil, oğlun kral olduktan sonra yapacağım. Ama oğlunun elinden bütün krallığı almayacağım. Kulum Dâvûd'un ve kendi seçtiğim Yeruşalim'in hatırı için oğluna bir oymak bırakacağım.”[68]

Buna benzer dedikodular ile ilgili Sâd sûresi'nde uzunca detay sunulmuştu. Oradan bir bölümü naklediyoruz:

1) Hz. Süleymân'a (a.s), bir adada bulunan bir şehrin haberi ulaşır. Böylece o, ordusuyla birlikte, rüzgâra binerek oraya çıkar. O şehri alıp, kralını öldürür. Bu arada, insanların en güzel yüzlüsü olan, Cerâde ismindeki kral kızını da ele geçirir ve onu kendisine ayırır. Bu kız müslüman olur. Süleymân (a.s) onu sever. Ama kız, hep babası için ağlar. Bunun üzerine, Hz. Süleymân (a.s) bir cinne emir verir ve o kız için babası şeklinde bir heykel yaptırtır. Heykele kızın babasının elbiselerinden giydirir. Kız, sabah-akşam hizmetçileriyle birlikte hep o heykelin yanına gidip ona secde ederler. Derken Âsaf, bu durumu Süleymân'a (a.s) haber verir. Bunun üzerine Hz. Süleymân (a.s) o heykeli kırdırtıp, kadını cezalandırır. Daha sonra tek başına bir sahraya çıkıp, oraya kül yaydırıp, Allah'a tevbe için, külün üzerine oturur.

Süleymân'ın (a.s), Emine adında bir ümm-i veledi [çocuğunun annesi olan bir câriyesi] vardı. Tuvalete gittiğinde, yahut hanımlarıyla yatmak istediğinde mührünü ona emanet ederdi. Hz. Süleymân'ın (a.s) mülkünün kuvveti de, o mühründe saklı idi. Yine bir gün mührünü o kadının yanına bıraktı. Şeytân, Hz. Süleymân (a.s) şeklinde, bir denizci kıyafetiyle kadının yanına gelip, “Emine! Mührümü ver” dedi. Böylece mührü eline geçirip, Süleymân'ın (a.s) tahtına oturdu. Kuşlar, cinnler ve insanlar, ona gelip gitmeye başladı. O (sahrada), Hz. Süleymân'ın (a.s) görünümü değişmişti. Bu sırada mührünü almak için, Emine'nin yanına vardı. Ama Emine o'nu tanımadı ve kovdu. Böylece Hz. Süleymân (a.s) bir suç işlemiş olduğunu anladı. Derken ev ev el açıp dilenmeye başladı. “Ben Süleymân'ım” dediğinde, insanlar üzerine toprak atıp, o'na sövüp sayıyorlardı. Daha sonra, balıklarını taşımak sûretiyle, balıkçıların yanında çalışmaya başladı. Onlar, (ücret olarak) o'na her gün iki balık veriyorlardı.

Hz. Süleymân (a.s), evinde o puta tapıldığı gün sayısınca, yani 40 gün bu hâl üzere oldu. Âsâf ve İsrâîloğulları'nın ileri gelenleri, Hz. Süleymân'ın (a.s) kılığına girmiş olan şeytânın verdiği hükümleri ve kararları yadırgamaya başladı. Bunun üzerine Âsâf, Hz. Süleymân'ın (a.s) hanımlarına birtakım sorular sormaya başladı. Onlar, “Bu, biz hayızlı iken de bizimle birleşiyor. Üstelik, cünüplükten ötürü de yıkanmıyor” dediler. –Şeytânın hükmünün bu kadınlar hariç, diğer bütün konularda geçerli olduğu da ileri sürülmüştür.– Derken uçup kaçtı ve o mührü denize attı. Mührü bir balık yuttu ve bu balık neticede, Hz. Süleymân'ın (a.s) eline geçti. Hz. Süleymân (a.s) balığın karnını yardı, bir de baktı ki mührü orada. Mührünü alıp, Allah'a secdeye kapandı. Böylece mülkü yeniden eline geçti. O şeytânı yakalayıp, bir kaya parçasının içine tıkıp, o kayayı denize attı.

2) O hükümdarın kızı, bu heykele ibâdete başlayınca, Hz. Süleymân (a.s) fitneye düşmüş oldu. Mührü elinden düştü ve mührü eline alamadı. Bunun üzerine Âsâf, “Sen bir günahından [hatandan] ötürü bu fitneye düşürüldün. Binâenaleyh Allah'a tevbe et” dedi.

3) Süleymân (a.s), şeytânlardan birisine, “İnsanları nasıl fitneye düşürüyorsunuz?” dedi. Bunun üzerine şeytân, “Mührünü bana ver de, sana göstereyim” dedi. Hz. Süleymân (a.s), mührünü ona verince, şeytân mührü denize attı. Böylece Hz. Süleymân'ın (a.s) mülkü elinden gitti. Şeytân da Hz. Süleymân'ın (a.s) tahtına oturdu.

Bu rivâyetleri anladığına göre, bu görüşte olanlar, “Âyetteki, Andolsun ki Biz, Süleymân'ı imtihan ettik [fitneye düşürdük] ifadesinden, Allah Teâlâ'nın o'nu bu şekilde imtihan etmesi; ve tahtının üstüne bir ceset bırakıverdik ifadesinden de, bu şeytânın o'nun tahtı üzerine oturması kasdedilmiştir” derler.

4) Hz. Süleymân'ın (a.s) fitneye düşüşünün sebebi, insanlara üç gün gözükmemesidir. Bundan dolayı o'nun mülkü elinden alındı, bir ceza olmak üzere tahtına bir şeytân oturtuldu.

Üçüncü bir grup müfessire göre ise, Hz. Süleymân, “Bu gece, 70 hanımımla birden yatacağım ve her hanımımdan bir mücahid doğacak” diye yemin etmiştir. Ancak bu yemini yaparken “inşâallah” demediği için o gece sadece bir hanımı hamile kalmış ve ondan da yarısı ceset bir çocuk doğmuştur. Bunu üzerine hanımı bu çocuğu Hz. Süleymân'ın tahtı üzerine bırakmıştır. Ebû Hureyre'nin Hz. Peygamber'den (s.a) rivâyet ettiği nakledilen bu hadisi Buhârî, Müslim ve diğer muhaddisler çeşitli senetlerle rivâyet etmişlerdir. Bu hadislerde Hz. Süleymân'ın hanımlarının sayısı 60, 70, 90, 99 ve 100 olarak verilmiştir.[69]

Zikri geçen şeytânlar ile kimlerin kasdedildiği anlaşıldıktan sonra âyetin, Ama o şeytânlar kâfir idiler; insanlara sihri ve Bâbil'de iki meleğe/iki krala; Hârût ve Mârût'a indirileni öğretiyorlardı bölümünü inceleyelim:

Târih ve coğrafya belgelerine göre Bâbil, Mezopotamya'da, adını aldığı Bâbil kenti etrafında kurulmuş, Sümer ve Akad topraklarını kapsayan eski bir medeniyettir. Bâbil'in merkezi, bugünkü Irak'ın el-Hılla kasabasıdır.

Âyetteki ifadelerden anlaşıldığına göre, sihri öğreten Hârût ve Mârût değil, Süleymân'ın düşmanı olan şeytânlaşmış kişilerdir. Onlar insanlara sihir ve Bâbil'deki iki meleğe/krala indirileni öğretiyorlardı.

SİHR

Sihr, “bir şeyi, göz boyayarak, elçabukluğu yaparak veya başka taktiklerle gerçeğinden başka bir şekilde göstermek”tir:

(Sihirbazlar Mûsâ'ya,) “Ey Mûsâ! Sen mi atacaksın yoksa atanlar biz mi olalım?” dediler. (Mûsâ,) “Siz atın” dedi. Onlar atınca da insanların gözlerini büyülediler ve onları korkuttular. Ve büyük bir sihir getirdiler [gösterdiler]. Biz de Mûsâ'ya, “Sen de asanı bırakıver” diye vahyettik. Bir de ne görsünler, onların uydurup düzdükleri şeyleri süratle yakalayıp yutuyor. Böylece hakk yerini buldu ve onların [Firavun ve ileri gelenlerin] bütün yaptıkları bâtıl oldu [boşa gitti]. (Firavun ve ileri gelenler) artık orada mağlup oldular ve küçük düşmüşler olarak geri döndüler. (A‘râf/115-119)

Onlar [sihirbazlar], “Ey Mûsâ! Ya sen atacaksın veyahut ilk atan kişiler biz olalım” dediler. O [Mûsâ], “Bilakis, siz atın” dedi. Bir de ne görürsün! Onların ipleri ve değnekleri, yaptıkları sihirden ötürü kendisine koştuklarını hayal ettirdi. Bu yüzden Mûsâ, içinde bir korku hissetti. Biz, “Korkma, şüphesiz sen; en üstün olan sensin, sağ elindekini de bırak, o, onların yaptıklarını yutacak. Şüphesiz onların yaptıkları ancak bir sihirbaz tuzağıdır. Sihirbaz ise, her nereye giderse gitsin iflâh olmaz” dedik. Sonunda bütün sihirbazlar, “Mûsâ ile Hârûn'un Rabbine iman ettik” demek sûretiyle boyunlarını kösmüş olarak bırakıldılar. (Tâ-Hâ/65-70)

HÂRÛT ve MÂRÛT'UN KİMLİĞİ

Bu âyette, şeytânların insanlara sihir ve Bâbil'deki Hârût ve Mârût adındaki iki meleğe/krala indirilenleri öğrettikleri bildirilmektedir.

Âyetin bu bölümüyle ilgili de bir çok saçma söylentiler uydurulmuştur. Önce bunların bir kısmını nakledelim:

Hz. Ali, İbn Mes‘ûd, İbn Abbâs, İbn Ömer, Ka‘b el-Ahbar, es-Süddî ve el-Kelbî'den şu anlamda rivâyetler gelmiştir: İdris (a.s) döneminde Âdem'in (a.s) çocukları arasında fesad alabildiğince çoğaldı. Bu bakımdan melekler onları ayıpladı. Bunun üzerine yüce Allah, “Eğer siz onların yerinde olsaydınız ve onların yapılarında bulunanlar size de yerleştirilmiş olsaydı, onların işlediklerini işlerdiniz.” Melekler, “Seni tenzih ederiz, bizim böyle bir şey yapmamız yakışmaz” dediler. Bunun üzerine Yüce Allah, “En hayırlılarınızdan iki melek seçin” buyurdu, onlar da Hârût ile Mârût'u seçtiler. Allah onları yere indirdi ve onlara da şehveti yerleştirdi. Aradan bir ay geçmeden adı Nabati dilinde Bîdaht, Fârisîde Nâhil, Arapça'da Zühre olan bir kadına gönüllerini kaptırdılar. Bu kadın bir dava için yanlarına gelmişti. Kadınla beraber olmak istediler; ancak dinine girmedikçe ve şarap içip Allah'ın harâm kıldığı nefsi öldürmedikçe tekliflerini kabul etmedi. Onlar kadının teklifini kabul edip içki içtiler ve onunla birlikte oldular. Kendilerini gören bir adamı da öldürdüler. Bu sefer kadın onlardan, kendisini söyleyerek semaya çıktıkları ismi öğrenmek istedi. Onlar da bu ismi kadına öğrettiler. Kadın o ismi söyleyerek yükseldi ve hilkati değiştirilip yıldız yapıldı.[70]

HÂRÛT-MÂRÛT KISSASI ve TENKİDİ

Onların iki melek olduğunu söyleyen âlimler de, onların indiriliş sebebi hususunda ihtilâf etmişlerdir. İbn Abbâs'tan (r.a) şöyle rivâyet edilmiştir: Cenâb-ı Allah, meleklere Hz. Âdem'i tanıttığı zaman onlar, Yeryüzünde, orada fesat çıkaracak ve kan dökecek kimse mi yaratacaksın? (Bakara/30) dediler. Cenâb-ı Allah onlara, Ben sizin bilmediklerinizi bilirim (Bakara/30) diye cevap verdi. Sonra Cenâb-ı Allah, insanlara bir grup meleği görevlendirdi; bunlar Kirâmen Kâtibîn melekleri idi. Bu melekler, insanların kötü amellerini semâya çıkarıyorlardı. Melekler, onların kötü ameller yapmalarına ve onlardan sâdır olan kabahatlere rağmen, Cenâb-ı Allah'ın onları hâlâ hayatta bırakmasına şaşırıp kaldılar. Üstelik insanlar, bütün bunlara sihir yapmayı da eklediler. Meleklerin şaşkınlığı daha da arttı. Bunun üzerine Cenâb-ı Allah, melekleri imtihan etmek istedi ve onlara, “İlim, zühd ve din bakımından en üstün olan meleklerden ikisini seçin; onları yeryüzüne indirip imtihan edeceğim” dedi. Onlar da Hârût ve Mârût'u seçtiler.

Cenâb-ı Allah bu iki meleğe, insanlarda bulunan şehvet hissini verdi ve onları yeryüzüne indirip, şirk, katl, zina ve içki içmeyi onlara yasakladı. Onlar yeryüzüne inince, en güzel kadınlardan biri, Zühre adındaki bir kadın onların yanına geldi. Bu melekler o kadından kâm almak istediler. Kadın, puta taparlar ve içki içerler ise onların dediğini yapacağını söyledi. Melekler önce bunu yapmaktan çekindiler; sonra şehvet onlara gâlip gelerek, her iki hususta da kadının teklifini kabul ettiler. İçki içmeye ve puta tapmaya yöneldikleri esnada bir dilenci geldi. Kadın, “Bu dilenci, gördüğü bu hâllerimizi insanlara anlatırsa, hâlimiz kötü olur. Eğer bana vuslatı istiyorsanız, bu adamı öldürün!” dedi. Melekler, önce bunu yapmak istemediler, ama sonra adamı öldürdüler. Sonra kadını aradılar, fakat bulamadılar. Pişman olup üzüldüler ve Allah'a yakarmaya başladılar. Bunun üzerine Cenâb-ı Allah onları, dünya azabı ile âhiret azabından birisini seçme hususunda muhayyer bıraktı. Onlar, dünya azabını tercih ettiler. İşte bu sebeple bunlar, semâ ile arz arasında, Bâbil'de, asılmış olarak azâb görüyorlar. Ve insanlara sihri öğretiyorlar.[71]

Sonra, müfessirlerin Zühre hususunda iki görüşü vardır:

1) Cenâb-ı Allah iki meleği insanların şehveti ile imtihan edince, Zühre denilen yıldıza ve feleğine, yeryüzüne inmelerini emretti, derken o hâdise vukû buldu. İşte o zaman Zühre ve feleği, o iki melekte gördükleri hâli kınayarak, yüksele yüksele gökteki yerlerine çıktılar.

2) Bu kadın yeryüzünün fâhişelerindendi. O iki melek içki içtikten, o insanı öldürdükten ve puta taptıktan sonra o kadınla zina yaptılar ve ona göğe çıkmak için okudukları ismi öğrettiler. O kadın da o ismi söyleyip göğe yükseldi. Daha önce ismi “Bîduht” idi. Cenâb-ı Allah onun şeklini değiştirip Zühre yıldızı hâline soktu.

Bunlar fâsid ve merdûd olup kabul edilemez rivâyetlerdir. Çünkü Allah'ın kitabında bunlara delâlet edecek bir şey olmayıp, aksine birçok yönden onu geçersiz kılacak hususlar vardır:

A) Daha önce geçen ve meleklerin bütün günahlardan masum olduğunu gösteren deliller.

B) Bu görüşte olanların, “Bu iki melek dünya azabı ile âhiret azabı arasında muhayyer bırakılmışlardır” sözü fâsiddir. Doğru olan, onların tevbe ile azâb arasında muhayyer bırakılmalarıdır. Çünkü Hakk Teâlâ, ömrü boyunca Kendisine şirk koşan kimseyi bile bu ikisi arasında muhayyer bırakmıştır. Hâl böyle iken bu hususta o iki meleğe nasıl daha cimri davranır?

C) Şaşılacak şeylerden biri de bu görüşte olanların şu iddialarıdır: Bu iki melek azap gördükleri hâlde insanlara sihir öğretiyorlar ve cezalandırılmakta oldukları o vaziyette bile, insanları sihre çağırıyorlar.

Bu sözün yanlışlığı zâhir olduğuna göre deriz ki: O iki meleğin indirilmesinin birçok izahı vardır:

a) O esnada sihirbazlar çoğalmıştı. Bunlar, sihir konusunda daha önce bilinmeyen şeyleri ortaya çıkardılar ve peygamberlik iddiasında bulundular, bununla insanlara meydan okudular. Bu sebepten dolayı. Cenâb-ı Allah, insanlara bu yalancı peygamberlere karşı koyabilsinler diye sihri öğretmek üzere bu iki melek gönderdi. Bu, şüphesiz en güzel gaye ve maksatlardan biridir.

b) Mucizenin sihirden farklı olduğunu anlamak, mucize ve sihrin ne olduğunu bilmeye bağlıdır. Hâlbuki insanlar o zaman sihrin mahiyetini bilmiyorlardı. Bu sebeple, onların mucizenin hakikatini bilmeleri de imkânsızdı. İşte bunun üzerine, böyle bir maksad için, sihrin mahiyetini anlatsınlar diye Allah Teâlâ bu iki meleği gönderdi.

c) Şöyle de denilebilir: Allah'ın, düşmanlarının arasına ayrılığı; dostlarının arsına ise sevgiyi yerleştiren sihir, onlarca mübah veya mendub idi. İşte bundan dolayı, Hakk Teâlâ bu gaye ile sihri öğretsin diye o iki meleği göndermiştir. Sonra o günün insanları bu iki melekten sihri öğrenmişler ve onu şerr işler ile Allah'ın dostları arasına düşmanlık sokmak ve düşmanları arasında sevgi tesis etmek için kullanmışlardır.

d) Her şeyi bilebilmek güzeldir. Sihir yasaklanmış olunca, onun bilinen ve tasavvur edilen bir şey olması gerekir. Çünkü tasavvur olunamayan şeyi nehyetmek imkânsızdır.

e) Belki de cinnler, benzerini insanların yapamayacağı çeşitli sihirler biliyorlardı. Bundan ötürü Cenâb-ı Hakk, insanların kendisi ile cinnlere karşı koyabilecekleri şeyleri öğretmeleri için melekleri göndermiştir.

f) Bunun, mükellefiyeti zorlaştırma bâbında bir şey olması da caizdir. Çünkü insana, kendisini dünyevî lezzetlere ulaştıracak şeyi öğretip, sonra onu kullanmasını yasakladığı zaman bu, insan için çok güç olur. Bu sebeple de insan, buna riâyet ederek büyük bir mükâfât elde edebilir. Nitekim Hakk Teâlâ, Kim (o nehirden) kana kana içerse benden değildir. Kim ondan tatmaz ise işte o bendendir (Bakara/249) buyurduğu gibi, Talût'un kavmini bir nehirden su içme hususunda imtihan etmiştir. Böylece bu izahlarla Allah Teâlâ'nın melekleri sihir öğretmek üzere indirmesinin akıldan uzak görülemeyeceği ortaya çıkmış oldu. Allah en iyi bilendir.[72]
HÂRÛT ve MÂRÛT:
Seyyid Reşid Rıza konuya şöyle açıklama getirir: Bazıları âyetin orijinalinde geçen el-melekeyn kelimesini el-melikeyn şeklinde okurlar. Bu durumda Hârût ve Mârût ile, “iki melik” [kral] kasdedilmiş olur. Bazıları da el-melekeyn şeklinde okur. Bu ise, “iki melek” anlamına gelir.

Bu ikisi ile Hz. Dâvûd ve Süleymân'ın kasdedildiğini söyleyenler de olmuştur. Bazısına göre, bunlar vakar sahibi, saygın iki arkadaştı. Bu yüzden insanlar onları krallara ya da meleklere benzetiyorlardı. Onları psikolojik ve rûhânî ihtiyaçları için birer önder gibi algılıyorlardı. Seyyid el-Kâsımî –bir kaynak ya da isim belirtmeksizin– der ki: “Muhakkik alimlere göre, Hârût ve Mârût Bâbil'de takvâ ve yapıcılıklarıyla ün salmış iki adamın ismiydi. İnsanlara büyü öğretiyorlardı. İnsanların onlara ilişkin iyi niyetleri o düzeye vardı ki, sonunda onların gökten inip insanlara Allah'ın vahyini öğreten iki melek olduğunu sandılar.”

İlk kuşak müfessirler konuya ilişkin olarak özde aynı, siga ve ayrıntıda farklı çok garip, akıl almaz rivâyetler aktarmışlardır. Bunlardan biri, İbn Hanbel'in Müsned'inde yer alan hadistir. Bir de Abdullah b. Ömer'den nakledilen bir rivâyet vardır. Ancak, Peygamberimizin sözü mü, Ka‘b el-Ahbar'ın sözü mü olduğu hususu ihtilaflıdır. Bir diğeri de, İbn Abbâs'tan rivâyet edilir. Konuya ilişkin olarak Ali b. Ebî Tâlib'den de bir hadis rivâyet edilmiştir. Hasan el-Basrî, Katâde ve Zührî gibi tâbiîn ve tebe-i tâbiîn'den de rivâyetler aktarılmıştır. Rivâyetlerin özeti şudur: Melekler Âdemoğulları'nın işledikleri hatalar hususunda Allah'la konuşurlar (konuşmanın zamanı da ihtilaf konusudur. Bazısına göre konuşma, Orada bozgunculuk yapacak ve kan dökecek birini, mi yaratacaksın? sözünün söylendiği sırada geçmiştir. Bazısına göre de bu konuşma, Âdemoğulları çoğalıp buna paralel olarak hataları da çoğalınca gerçekleşmiştir). Yüce Allah onlara der ki: “Eğer sizi de bu sınava tâbi tutsaydım siz de onların işledikleri hataları işlerdiniz.” Melekler, “Seni tenzih ederiz” derler. Bunun üzerine Allah, “Aranızdan iki kişiyi bu sınav için seçin” der. Melekler Hârût ve Mârût'u seçerler. Yüce Allah, bu ikisini insanların ihtiras ve şehevî duygularıyla sınamak üzere Bâbil kentine indirir. Güzel bir kadın karşılarına çıkar –olayın gerçekleştiği yer de ihtilaf konusudur.– Bu ikisi kadınla birleşmek isterler. Ancak kadın, putuna secde etmeleri veya göstereceği bir kişiyi öldürmeleri ya da şarap içmeleri durumunda bu isteklerini karşılayabileceğini söyler. Ancak melekler, daha hafif bir suç olduğu düşüncesiyle şarap içmeyi kabul ederler. Şarabı içtikten sonra sarhoş olurlar. Hem zina ederler, hem şirk koşarlar, hem de adam öldürürler. Bunun üzerine Yüce Allah onlara dünya veya âhiret azabından birini tercih etmelerini önerir. Dünya azabını tercih ederler. Bunun üzerine Yüce Allah, ayaklarından asılmalarını emreder. Bundan sonra insanlar onlara gelip büyü öğrenmeye başlarlar. Onlarsa gelenleri uyarmaktan ve “Biz birer sınama aracıyız, sakın küfre girmeyin” demekten geri durmazlar. Bir rivâyette onları Bâbil'de hapsedip ayaklarından asanın Hz. Süleymân olduğu belirtilir. İbn Kesîr mü’minlerin anası Hz. Âişe'ye dayandırarak akıl almaz bir diğer rivâyete de yer verir. Buna göre Devmetu'l-Cendel halkından bir kadın Hz. Âişe'ye gelir ve kaybolan kocası geri dönsün diye büyücü bir kocakarının yanına gittiğini anlatır. İddiaya göre kocakarı kendisini siyah bir köpeğe bindirerek birlikte Bâbil'e giderler. Oraya vardıklarında Hârût ve Mârût'un ayaklarından asılı olduklarını görürler. Kadın kendisine büyü öğretmelerini isler, onlarsa, “Biz birer sınama aracıyız, sakın küfre girme, var geri dön” derler. Ama kadın ısrar eder. Bunun üzerine Hârût ve Mârût ona bazı büyü oyunlarını öğretirler. Öyle ki kadın bir tohumu bir gün içinde eker, biçer, öğütür ve ekmek hâline getirebilir. el-Kâsımî, Fahreddîn er-Râzî'nin ünlü Tefsir'inde bu tür rivâyetlerin asılsızlığını çeşitli açılardan ortaya koyduğunu, ayrıca İmam Ebû Müslim'in bu iki meleğe sihrin inmiş olmasının mümkün olmayışını çeşitli yönlerden kanıtlamış olduğuna işaret ettiğini vurgular. Biz bunları teker teker sunmanın yararlı olacağını düşünmüyoruz.

Bununla beraber Bâbil'de geçen Hârût ve Mârût kıssasının ve bunların insanlara sihir öğretmelerinin, âyetlerin inişine tanık olan Araplar ve Yahûdilerce bilinmeyen şeyler olmadıklarını düşünüyoruz. İsimlerin [Hârût-Mârût] Arapça kalıplara uygunluğu da bunu kanıtlayıcı niteliktedir. Rahatlıkla bu iki kelimenin orijinal hâllerinden Arapçalaşmış olduklarını söyleyebiliriz. Âyetler ise, olayı Yahûdilerle ilintili olarak sunuyor. Rivâyetler de, kıssanın Hz. Peygamber zamanında ve yaşadığı çevrede anlatılageldiğini ortaya koymaktadır.

Hârût ve Mârût'la ilgili olarak aktarılan ayrıntılı açıklamaları ise ihtiyatla karşılıyoruz. Kaldı ki âyetlerin amacı bizzat Hârût ve Mârût kıssasını anlatmak değildir. Asıl amaç eleştiri, uyarı, anlatım ve öğüt işlevini görmedir. Önemli olan bu noktalar üzerinde yoğunlaşmaktır ve bu da yeterlidir.[73]

Görüldüğü üzere anlatılanların tümü, dayanaktan yoksun ve ihtiyatla yaklaşılması gereken şeylerdir. Klasik kaynaklarda yer aldığına göre İbn Abbâs, İbn Ebzâ, ed-Dahhâk ve el-Hasen âyetteki الملكين [melekeyn] kelimesini, الملِكين [melikeyn/iki kral] şeklinde okumuşlardır, ki mealde bunu da gösterdik. Âyette dikkat çeken şey, Hârût ve Mârût adındaki iki melek veya melikin, kendilerine vahiy inzâl edilmiş kimseler olmalarıdır. Kendilerine vahiy indirildiğine göre bunlar peygamberdir.

Daha evvel, melek/melâike sözcüğünün mülk veya üluk kökünden türeyebileceğini; mülk kökünden olduğunda “güç”; üluk kökünden olduğunda ise “haberci” anlamına geldiğini; hangi kökten türediğinin de, bulunduğu cümle ve paragraftaki söz akışından anlaşılabileceğini belirtmiştik.[74]

Âyetteki melek kelimesi, üluk kökünden türemiş kabul edilirse melekeyni sözcüğü, “iki haberci” anlamına gelir, ki bu da “iki nebi” demek olur. Zaten bunlara vahiy indirildiği de âyette açıkça zikredilmiştir. Kökü mülk kabul edilip de kelime melikeyni okunursa, “iki kral” manasına gelir, ki Allah'ın elçilerinin bir çoğunun “meliklik” vasfı da vardır; kendilerine “hikmet” verilenler aynı zamanda hükümdardırlar. Bu meleklerin halk kültüründeki türden melek olmaları söz konusu değildir. Zira bu anlamıyla meleklerde irâde yoktur:

Ey inanmış olan kişiler! Kendinizi ve ehlinizi [yakınlarınızı], yakıtı insanlar ve taşlar olacak bir ateş'ten koruyun. Onun üzerinde, Allah'a karşı gelmeyen, kendilerine emredilenleri yapan çetin ve kaba melekler vardır. (Tahrîm/6)

Bunların adları belli değildir. Zira Hârût ve Mârût; Ye’cuc ve Me’cuc, Tâlût ve Câlût gibi birer unvandır. Öyleyse Hârût ve Mârût hakkında, arkeolojik belgeler ortaya çıkıncaya kadar Kur’ân'daki bilgilerle yetinilmesi, bunun dışında tahminde bulunulmaması gerekir.

Burada üzerinde durulması gereken önemli bir nokta da bu iki peygambere indirilen şeydir. Âyetteki ifadeleri takip ediyoruz: Hâlbuki o ikisi [Hârût ve Mârût], “Biz fitneyiz, sakın kâfir olma!” demedikçe hiç kimseye hiçbir şey öğretmezlerdi. Sonra onlar [herkes], o ikisinden erkekle eşinin arasını açan şeyleri öğreniyorlardı. –Ne var ki, onlar onunla Allah'ın izni olmadan hiç kimseye zarar veremezler.– Onlar [herkes], kendilerine zarar vereni, yarar vermeyeni öğreniyorlardı. Andolsun ki, onu satın alanın âhirette hiçbir nasibi olmayacağını da kesinlikle biliyorlardı.

Buradan açıkça anlaşıldığına göre Hârût ile Mârût, karı-koca arasındaki uyumsuzluğa, geçimsizliğe ve ayrılığa neden olan şeyleri öğretiyorlar; yani, mutlu bir ailenin nasıl kurulacağını ve hangi şartlarda yuvanın dağılacağını öğretiyorlar, insanlar da bu iki kral peygamberden öğrendikleriyle yuvalarını sağlam tutuyorlardı. Ayrıca bu iki kral peygamber insanlara, “Biz fitneyiz, sakın kâfir olma [sakın bu bilgileri kötüye kullanmayın] demedikçe de hiç kimseye hiçbir şey öğretmiyorlardı.

104. Ey iman etmiş kimseler! “Râ‘inâ [sen bizim çobanımızsın; bizi güt/güdüşelim]” demeyin, “Unzurnâ [bizi gözet]” deyin ve kulak verin. Çok acıklı azap da yalnız kâfirler içindir.

Daha evvelki pasajlarda İsrâîloğulları'nın münasebetsizlikleri açıklanmıştı. Burada hitap mü’minlere yönelerek, başta Rasûlullah olmak üzere kimseye münasebetsizlik yapmamaları emredilmektedir: Ey iman etmiş kimseler! راعنا [râ‘inâ/sen bizim çobanımızsın; bizi güt/güdüşelim] demeyin, انظرنا [unzurnâ/bizi gözet] deyin ve kulak verin.

راع[râ‘i] ve نا[nâ] sözcüklerinden oluşan râ‘inâ tamlamasını teknik olarak iki şekilde anlamak mümkündür:

a) راع [râ‘i] sözcüğü, üçlü kalıbın ism-i fâili olup, “güden; çoban” demektir. نا [nâ] zamiri ile tamlama yapıldığında, “bizim çoban/çobanımız” anlamına gelir. Cümle de, mübteda takdiri ile isim cümlesi yapıldığında, “sen bizim çobanımızsın” anlamına ulaşılır.

b) Râ‘i sözcüğü, müfaale babından dörtlü kalıptan olup emir kipidir. نا[nâ] zamiri ile cümle yapıldığında fiil cümlesi olur. Bu kalıp işteşlik anlamı içerdiğinden, sözcüğün anlamı, “bizimle güdüş, sen bizi güt biz seni güdelim, sen bizi gözet, biz seni gözetelim” anlamı ortaya çıkar.