[EVVAB_İNSAN]

KADER VE KAZA

“YÜCE ALLAH’IN nesneleri ve olayları özellikle sorumluluk doğuran beşerî fiilleri, ezelde planlayıp zamanı gelince yaratması anlamında terim”.

YÜCE ALLAH’IN yaratıklarına ilişkin planını ve tabiatın işleyişini gerçekleştirmesini ifade etmek üzere literatürde kader ve kazâ kelimeleri kullanılır. Bu iki terim âlimlerce farklı şekillerde tanımlanır. Sözlükte ‘’GÜCÜ YETMEK; PLANLAMAK, ÖLÇÜ İLE YAPMAK, BİR ŞEYİN ŞEKLİNİ VE NİTELİĞİNİ BELİRLEMEK, KIYMETİNİ BİLMEK; RIZKINI DARALTMAK’’ gibi mânalara gelen kader, ‘’YÜCE ALLAH’IN BÜTÜN NESNE VE OLAYLARI EZELİ İLMİYLE BİLİP BELİRLEMESİ’’ diye tarif edilir. ‘’HÜKMETMEK; MUHKEM VE SAĞLAM YAPMAK; EMRETMEK, YERİNE GETİRMEK’’ anlamlarındaki kazâ ise ‘’YÜCE ALLAH’IN NESNE VE OLAYLARA İLİŞKİN EZELİ PLANINI GERÇEKLEŞTİRMESİ’’ şeklinde tanımlanır.

Selefiyye âlimleriyle Mâtürîdî ve Şiî kelâmcılarının ekseriyeti bu tanımları benimser. Eş‘arî kelâmcılarının çoğunluğuyla İslâm filozofları sözü edilen tanımları tersine çevirerek kazâya kader, kadere de kazâ anlamını yüklemişlerdir. Buna göre kazâ YÜCE ALLAH’IN EZELİ HÜKMÜ, yani bütün nesne ve olayların levh i mahfûzda veya küllî akılda topluca var olması, kader ise bütün nesne ve olayların kazâya uygun olarak yaratılması ve dış âlemde gerçeklik kazanmasıdır (et-Ta’rîfât, ‘’kdr’’ md.).

‘’BİR ŞEYİN MAHİYET VE NİTELİKLERİNİN YANI SIRA VAR OLUŞ ZAMANI VE MEKÂNI BELİRLEMEK’’ demek olan takdîr de kaderle eş anlamlı olup bazan onun yerine kullanılır. MU‘TEZİLE kelâmcıları sorumluluk doğuran beşerî fiilleri kader ve kazânın dışında tutmuşlardır. Onlara göre KADER ve KAZA insanlara ait fiillerin hükmünü açıklayıp haber vermekten ibarettir (Kadî Abdülcebbâr, Fazlü’l-i’tizâl, s. 169–170); takdir de bir fiili önceden tasarlayıp belli bir şekilde meydana getirmektir (Fâruk ed-Desûkı, II, 261–262).

KADR (KUDRET) kavramı HZ. KUR’AN’DA 100’den fazla yerde isim ve fiil kalıplarında YÜCE ALLAH’A nisbet edilmiştir. Râgıb el-İsfahânî, YÜCE ALLAH’IN varlıklara ilişkin takdirinin iki anlama geldiğini söyler. Bunlardan biri yarattığı nesnelere güç vermek, diğeri de ilâhî hikmetin gerektirdiği tarzda yaratıkları nihaî özellik ve şekillerine kavuşturmaktır. YÜCE ALLAH gök âleminde olduğu gibi bazı nesneleri ilk merhalede yaratıp son şeklini vermiştir. Bazılarının da başlangıçta temel maddesini fiilen yaratmış, gelişmesini ise belli ölçüler çerçevesinde zamana bırakmıştır (bi’l-kuvve).

Meselâ hurma çekirdeği ve insan menisi gibi; bunların birinden hurma ağacı, diğerinden insan hâsıl olur, başka bir şeyin oluşması mümkün değildir (el-Müfredat, ‘’kdr’’ md.). Kader kelimesinin HZ. KUR’AN’DA “ÖLÇÜ, MİKTAR VE GÜÇ’’ anlamlarında kullanıldığı da kabul edilir. Âyetlerde belirtildiğine göre YÜCE ALLAH’IN buyruğu düzenlenmiş bir kaderdir. HZ. KUR’AN’DA ki şu ayetlere bakınız:

…ALLAH’IN kendisine farz kıldığı şeyde rasüle hiçbir vebal yoktur. Daha önce gelip geçmişlerde de ALLAH’IN yolu-yöntemi buydu. ALLAH’IN emri, belirlenmiş bir kaderdir/ölçüdür. Ahzâb Suresi/38

…ALLAH dişilerin taşıdığı yavruların rahimlerde nasıl bir gelişme göstereceğini bilir, O’nun katında her şeyin bir planı (miktar) vardır. Ra’d Suresi/8

…Her şeyin hazineleri O’nun nezdindedir ve her şeyi belli bir ölçü (kader) dâhilinde indirir. Hicr Suresi/21

…O her şeyi bir kaderle (bir plana göre) yarattı. Kamer Suresi/49

Takdir kavramının yer aldığı ayetlerde belirtildiğine göre YÜCE ALLAH her şeyi amacına uygun bir şekilde yaratmış, tabiatını belirleyip hedefine doğru yöneltmiştir. HZ. KUR’AN’DA ki şu ayetlere bakınız:

…O ki yarattı, düzene koydu,

…O ki miktarını, şeklini belirledi, yolunu çizip aydınlattı. A‘lâ Suresi/2–3

…Güneş'i ısı ve ışık kaynağı; Ay'ı, hesabı ve yılların sayısını bilesiniz diye bir nur yapıp ona evreler takdir eden O'dur. ALLAH bütün bunları rastgele değil, şaşmaz ölçülere bağlı olarak yaratmıştır. Bilgiyle donanmış bir topluluk için ayetleri ayrıntılı kılıyor. Yunus Suresi/5